Αν σε περίοδο παρατεταμένης οικονομικής ύφεσης και μνημονίων αναζητά κάποιος μια χώρα που σε κάθε επίπεδο, συμπεριλαμβανομένης και της οικονομίας της έχει αποκτήσει σχεδόν ρόλο προτύπου, τότε πρέπει να ψάξει ψηλά στο χάρτη της βορειοανατολικής Ευρώπης, προς την περιοχή της Βαλτικής και να σταματήσει στην Εσθονία, γιατί μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού καμία άλλη χώρα δεν δείχνει να έχει τόσο μεγάλη επιτυχία στις μεταρρυθμίσεις και σε τόσο γρήγορο ρυθμό από ό, τι η μικρή αυτή περιοχή που βλέπει τον Κόλπο της Φινλανδίας και συνορεύει με τη Ρωσία. Οι Εσθονοί απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από τη Σοβιετική Ένωση τον Αύγουστο του 1991, εντάχθηκαν στην Ε.Ε τον Μάιο του 2004 και στην Ευρωζώνη τον Ιανουάριο του 2011.
Στην προσπάθεια τους να αναδιοργανωθούν, να αναπτυχθούν και να «οικοδομήσουν» τη δημόσια εικόνα τους πάνω σε γερά θεμέλια επένδυσαν πολύ στην επιστήμη και στην καινοτομία και πέτυχαν. Αρκεί να σκεφθεί κάποιος πως το 2003 Εσθονοί δημιούργησαν το λογισμικό για το Skype (που αγοράστηκε από τη Microsoft το 2011 έναντι 8.5 δισεκατομμυρίων $) και πως Εσθονοί εμπειρογνώμονες και επιστήμονες καλούνται από τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο για να εξηγήσουν πώς συνέβη το «θαύμα» - απόδειξη του πως η λειτουργία του κράτους και του δημόσιου τομέα μπορεί να αλλάξει πολύ πιο γρήγορα από ό, τι οι άνθρωποι συνήθως σκέφτονται. Είναι δύσκολο να φανταστεί κάποιος πως ήταν αυτή η χώρα πριν είκοσι χρόνια, όταν σήμερα μπορεί να υπερηφανεύεται για τα περισσότερα start-ups ανά κάτοικο από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο, όταν κατατάσσεται, σύμφωνα με τον δείκτη «ευχέρειας του επιχειρείν» της Παγκόσμιας Τράπεζας, σταθερά στη 17η θέση από 183 χώρες, όταν κατέχει μια ηγετική θέση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-governance) παρέχοντας ένα πλήρες φάσμα e-υπηρεσιών (ηλεκτρονικών) στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, που περιλαμβάνει από υγειονομική περίθαλψη μέχρι εκλογές και δήλωση φόρου εισοδήματος, και όταν σχεδόν το 100% των 1,3 εκατομμυρίων πολιτών της διαθέτουν ψηφιακή ταυτότητα. Και συνεχίζει ακάθεκτη. 
Οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες της από το 2015 έχουν επεκταθεί και σε μη-κατοίκους χάρη στο μοναδικό και τελευταίας τεχνολογίας έργο e-residency (ηλεκτρονικής διαμονή), όπου μη-κάτοικοι της χώρας από κάθε σημείο της γης έχουν τη δυνατότητα πλέον να αποκτούν μια ψηφιακή κάρτα για να έχουν πρόσβαση σε δημόσιες και ιδιωτικές e-υπηρεσίες και να δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στην Εσθονία, χωρίς δικαιώματα παραμονής και χωρίς τη δυνατότητα χρήσης της ως αποδεικτικό φυσικής ταυτοποίησης ή ταξιδιωτικό έγγραφο. Μάλιστα μέχρι το 2020 περίπου 300.000 έως 500 000 EUR πρόκειται να επενδύονται κάθε χρόνο σε αυτό το e-residency πρόγραμμα.
Η Επιστήμη και η Τεχνολογία στην Εσθονία
Μετά από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-08, η οικονομία της Εσθονίας άρχισε να ανακάμπτει ελαφρώς το 2010. Ωστόσο, ο προϋπολογισμός για τη βασική έρευνα παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό στο επίπεδο προ της κρίσης. Η Εσθονία αποκλίνει από άλλες ευρωπαϊκές χώρες στον τρόπο που χρηματοδοτεί την έρευνα, αφού πάνω από το 80% της χρηματοδότησης (βάσει σχεδίου) προέρχεται από το Υπουργείο Παιδείας και Έρευνας της χώρας, τη στιγμή που σε άλλες χώρες του ΟΟΣΑ η εθνική χρηματοδότηση ερευνητικών έργων βασίζεται στο 20%. Η ερευνητική παραγωγή της χώρας είναι μεγάλη και πολύ σημαντική, αρκεί να σκεφτεί κάποιος πως κάθε επιστημονική δημοσίευση ειδικότερα στους τομείς της Βιολογίας, Φαρμακολογίας, Τοξικολογίας και της Γενετικής έχει περίπου 40% περισσότερες ετεροαναφορές (citations) από δημοσιεύσεις σε άλλους ερευνητικούς χώρους.
Η Εσθονία όμως, σε επίπεδο επιστήμης και τεχνολογίας, εκτός από πρωτοπόρα, είναι και πολύ εξωστρεφής. Κάθε χρονιά, ανά τακτά χρονικά διαστήματα και στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Έρευνα στην Εσθονία» (Research in Estonia), το Συμβούλιο Έρευνας της χώρας σε συνεργασία με την εσθονική δημόσια ραδιοτηλεόραση προσκαλεί ομάδες δημοσιογράφων από όλη την Ευρώπη για να τους ξεναγήσει σε μια επιστημονική διαδρομή στα κυριότερα ερευνητικά ιδρύματα της χώρας. Ακολουθήσαμε και εμείς στα τέλη του περασμένου μήνα (24-27 Μαΐου) μια ομάδα δημοσιογράφων στις δύο μεγάλες πόλεις της Εσθονίας, στο Τάρτου και στο Τάλλιν, σε μια ξενάγηση που βασίστηκε στη θεματική «Τεχνολογίες Υγείας 2.0» (“Technologies in Health 2.0”) και σας μεταφέρουμε την εμπειρία μας και ό,τι καινούργιο είδαμε στα ερευνητικά εργαστήρια της μικρής, αλλά σοβαρής αυτής χώρας που πραγματικά μας εντυπωσίασε.
Τα highligts αυτής της επιστημονικής περιήγησης
Το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης στην Εσθονία αγγίζει το 6% του ΑΕΠ. To προσδόκιμο ζωής είναι τα 71 έτη και η πρώτη αιτία θανάτου για τους Εσθονούς είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα. H στειρότητα και η διευκόλυνση της αναπαραγωγής, η γήρανση του πληθυσμού, η ποιότητα των τροφίμων, η ηλεκτρονική υγεία και οι εφαρμογές της, η χρήση των γενετικών πληροφοριών για επιστημονικούς σκοπούς, η διασφάλιση του απορρήτου των δεδομένων υγείας, είναι μερικοί από τους τομείς πάνω στους οποίους εστιάζουν οι Εσθονοί ερευνητές, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες της τεχνολογίας σε κάθε ερευνητικό πεδίο. Στο συγκεκριμένο ταξίδι στον κόσμο των τεχνολογιών της υγείας στην Εσθονία ενημερωθήκαμε για:
- Την πρόοδο στο πεδίο του μη επεμβατικού προγεννητικού ελέγχου (Non-invasive prenatal testing, NIPT) που είναι ένας ραγδαία εξελισσόμενος τομέας ανίχνευσης χρωμοσωμικών ανωμαλιών (τρισωμιών) στο έμβρυο, όπως το σύνδρομο Down, αλλά και άλλων όπως των Edwards και Patau. Το ΝΙΡΤ αποτελεί ένα«εργαλείο», όπου η αλληλούχηση ολόκληρου του γονιδιώματος σε συνδυασμό με τη βιοπληροφορική συναντούν τις κλινικές ανάγκες παρέχοντας εφαρμογές με μεγάλη ευαισθησία, μικρή πιθανότητα λάθους, δυνατότητα πρώιμου ελέγχου και εκμηδένιση της πιθανότητας για αποβολή. Ο καθηγητής Andres Salumets από το Competence Centre on Health Technologies (CCHT) εξήγησε ότι ο ίδιος σε συνεργασία με άλλους επιστήμονες έχουν σχεδόν έτοιμο να βγει στην αγορά ένα τεστ μη επεμβατικού προγεννητικού ελέγχου που βασίζεται σε μια απλή αιμοληψία της εγκύου μητέρας το οποίο θα μειώσει το κόστος (που είναι ακόμη αρκετά υψηλό) και θα το καταστήσει ένα καθημερινό και προσιτό οικονομικά «εργαλείο» προγεννητικού ελέγχου.
- Την δημιουργία ενός γενετικού τεστ βασισμένου σε δείγμα σάλιου που θα μπορεί να προβλέπει την πρώιμη εμμηνόπαυση (αφού η ηλικία της εμμηνόπαυσης έχει ένα ισχυρό γονιδιακό υπόβαθρο) και που θα επιτρέπει στις γυναίκες να ενημερώνονται πιο έγκυρα και έγκαιρα για τη γονιμότητά τους και να παίρνουν αποφάσεις σχετικά με την υγεία και την επιθυμία τεκνοποίησης. Όπως εξήγησε στους ευρωπαίους δημοσιογράφους η ερευνήτρια Triin Laisk-Podar του πανεπιστημίου του Τάρτου και του Competence Centre on Health Technologies (CCHT), μία στις εκατό γυναίκες θα συναντήσει την εμμηνόπαυση πριν από τα 40 της χρόνια και για αυτό το λόγο η πρόβλεψη με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτής της χρονικής στιγμής θα είναι εξαιρετικά χρήσιμη, ειδικά για τις γυναίκες που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν. Άλλες πιθανές εφαρμογές του τεστ είναι η εξατομικευμένη θεραπεία σε περιπτώσεις εξωσωματικής γονιμοποίησης, η πρόβλεψη της εμμηνόπαυση σε ογκολογικούς ασθενείς, αλλά και των συνοδών νοσημάτων που σχετίζονται με την εμμηνόπαυση, όπως η οστεοπόρωση, η καρδιαγγειακή νόσος και ο καρκίνος του μαστού. Το τεστ αναμένεται να βγει στην αγορά προς το τέλος του καλοκαιριού του 2016 στην τιμή των 100 ευρώ.
Την προσπάθεια προσδιορισμού ολόκληρης της αλληλουχίας του DNA βακτηρίων προκειμένου να ανιχνευθεί η αντοχή τους σε αντιβιοτικά. Ο καθηγητής Τanel Tenson από το Τεχνολογικό ινστιτούτο του Τάρτου εξήγησε πως μέσω αυτού του μοντέλου έρευνας που διενεργούν Εσθονοί επιστήμονες θα ανοίξει ο δρόμος για την μελέτη της ανάπτυξης των πολυανθεκτικών βακτηριακών στελεχών και για τον τρόπο εξάπλωσής τους σε διαφορετικά περιβάλλοντα, στον άνθρωπο, τα ζώα και το έδαφος.
Την απόπειρα του καθηγητή Βιοϊατρικής Τεχνολογίας Mart Ustav να δημιουργήσει, μαζί με τον συνάδελφο του καθηγητή εφαρμοσμένης ιολογίας Andres Merits, συνθετικό ιό Ζήκα, η γενετική δομή του οποίου θα μπορεί να μεταβληθεί ανάλογα με τις ανάγκες. Όπως μας είπε ο ίδιος, ο πιο εύκολος τρόπος είναι να ληφθούν δείγματα αίματος ενός μολυσμένου ατόμου και τα αντισώματα καθώς και τα γονίδια αυτών των αντισωμάτων να καταπολεμήσουν τον ιό. Αλλά ο Mart Ustav θέλει να παράγει αυτά τα αντισώματα με τη χρήση απομονωμένων γονιδίων σε μεγάλες ποσότητες όχι μόνο για την αποβολή της ιικής μόλυνσης, αλλά για να τα χρησιμοποιήσει συστηματικά. σε εφαρμογές γονιδιακής θεραπείας.
Την επίδραση των συστημάτων παραγωγής στην ποιότητα των τροφίμων και κατ’ επέκταση στην ανθρώπινη υγεία και τις προκλήσεις της βιολογικής γεωργίας. Οι ερευνήτριες Anne Luik και Reet Karise από το τμήμα προστασίας φυτικής παραγωγής του πανεπιστημίου της Εσθονίας μας παρουσίασαν τεκμηριωμένες μελέτες τόσο για συστήματα παραγωγής, όσο και για τις επιπτώσεις συγκεκριμένων τεχνολογιών στη βιοποικιλότητα και το έδαφος. Επίσης μάθαμε πως η Εσθονία δίνει μεγάλη σημασία στην οργανική γεωργία και το αποδεικνύει, αφού περίπου το 70% των συνολικών καλλιεργειών στη χώρα είναι οργανικές.
Την εξατομικευμένη Ιατρική και τις δυνατότητες της γενετικής ανάλυσης και της φαρμακογονιδιωματικής, της Βιοπληροφορικής και των γονιδιωματικών δεδομένων ενός ασθενούς για την επιλογή καλύτερης θεραπευτικής αγωγής, καθώς και για τον προσδιορισμό της προδιάθεσης ενός ατόμου σε μια συγκεκριμένη γενετική νόσο, με απώτερο στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και τη μείωση του κόστους της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Ο καθηγητής Andres Metspalu, που είναι και διευθυντής του Κέντρου Γενωμικής της Εσθονίας του πανεπιστημίου του Τάρτου μας περιέγραψε και στη συνέχεια μας άνοιξε την πόρτα της Εσθονικής Βιο-τράπεζας, η οποία δημιουργήθηκε το 1999 και περιέχει 51.535 δωρητές γονιδίων (δηλ. περίπου το 5% του πληθυσμού, καθώς η δωρεά γενετικού δείγματος είναι εθελοντική). Η δημιουργία της βιο-τράπεζας έγινε με σκοπό την ανάπτυξη της γενετικής έρευνας, τη συλλογή πληροφοριών σχετικά με την κατάσταση του εσθονικού πληθυσμού σε συνδυασμό με τη γενετική πληροφορία και την βελτίωση της δημόσιας υγείας, βάσει αυτής της πληροφορίας. Αξίζει να αναφερθεί ότι μεταξύ των ετών 2000-2003 δαπανήθηκαν 12 εκατομμύρια ευρώ από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα προκειμένου να ενσωματωθούν στη τράπεζα τα μητρώα υγείας, τα δείγματα DNA και τα λευκά αιμοσφαίρια των περίπου 52.000 δωρητών, ενώ άλλα 10 εκατομμύρια € χρειάστηκαν για την ανάπτυξη των υποδομών και των ερευνητικών προγραμμάτων. Από το 2007, η βασική χρηματοδότηση για την εσθονική Βιο-τράπεζα παρέχεται από την εσθονική κυβέρνηση μέσω των προϋπολογισμών του Υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων, Οικονομίας και Παιδείας και Έρευνας.
*Την δυνατότητα e-health πληροφόρησης, παρακολούθησης και ιατρικής διάγνωσης παντού και σε κάθε χρονική στιγμή μέσω της ανάπτυξης τεχνολογιών για την εξ αποστάσεως ανίχνευση των δεικτών υγείας. Το εντυπωσιακό είναι πως η δημιουργία του e-health συστήματος έχει κοστίσει συνολικά μόνο 9,1 ευρώ σε κάθε κάτοικο της Εσθονίας. Ο καθηγητής Mart Min, από το Τμήμα Ηλεκτρονικής στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλλιν μας παρουσίασε τις μεθόδους ανίχνευσης που βασίζονται στη φασματοσκοπία σύνθετης αντίστασης και στην μέτρηση ηλεκτροφυσιολογικών σημάτων ζωντανών ιστών και οργάνων, ενώ είδαμε νέες γενιές εμφυτεύσιμων καρδιακών απινιδωτών που μέσω ενσωματωμένου μηχανήματος εγγραφής δίνουν πληροφορίες και για άλλα συμπτώματα όπως είναι η άπνοια κατά τον ύπνο. Είδαμε και άλλες «έξυπνες» συσκευές όπως οι «έξυπνες βελόνες» (“smart needles”), που διαθέτουν στην άκρη τους ευαίσθητο αισθητήρα-ηλεκτρόδιο, το οποίο παρέχει διαφορετικό ηλεκτρικό σήμα ανάλογα με τον ιστό στον οποίο εισέρχεται, έχοντας βέβαια έναν υγιή ιστό ως «μάρτυρα». - Την δημιουργία τέλειων και σωστών ανατομικά «φαντασμάτων» ανθρώπινων οργάνων από ζελατίνη που παράγονται μέσω τρισδιάστατου εκτυπωτή και που αποτελούν μοναδικά εργαλεία εκπαίδευσης και ασκήσεων προσομοίωσης τόσο για τους γιατρούς, όσο και για φοιτητές ιατρικής. Ο Αsko Ristolainen από το Κέντρο Βιορομποτικής (BioRobotics) του Τάλλιν εξήγησε πως με τη χρήση αυτών των πιστών αντιγράφων των ανθρώπινων οργάνων μειώνεται το κόστος των πειραμάτων καθώς και ο χρόνος μεταξύ αυτών, ενώ οι επιστήμονες μπορούν να πειραματιστούν επανειλημμένα στο ίδιο ανατομικό πεδίο, έχοντας τον απόλυτο έλεγχο, αλλά και αντιμετωπίζοντας και παθολογικές καταστάσεις που δεν είναι πάντα διαθέσιμες σε πειραματόζωα ή σε νεκροτομικό υλικό.
Η Εσθονία μπορεί να θεωρείται ως μια από τις ακόμη οικονομικά αδύναμες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά την ίδια ώρα, που εμείς στην Ελλάδα παλεύουμε με τα μνημόνια εκείνη καταγράφει σταθερή αύξηση στους οικονομικούς της δείκτες, αλλά και στο κατά κεφαλήν εισόδημα. Σε όρους ισοτιμίας αγοραστικής δύναμης, η μικρή αυτή χώρα έχει φτάσει περίπου στο μισό του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και το χρέος της κινείται στο 10% του ΑΕΠ και είναι το χαμηλότερο που μπορεί να συναντήσει κανείς εντός Ευρωζώνης. Μάλιστα, σύμφωνα με την Κομισιόν βρίσκεται στην καλύτερη θέση όσον αφορά τη βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους τους, σε βράχυ-, μέσο- και μακροπρόθεσμη βάση μαζί με Δανία, Γερμανία και Λετονία. Σε επίπεδο διαφθοράς δε, η χώρα κατέχει την 26η θέση από τις 178 χώρες σύμφωνα στη λίστα του Δείκτη Αντίληψης της Διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας. Και εδώ προκύπτει το ερώτημα: μήπως τελικά είναι ώρα να παρακολουθήσουμε από πιο κοντά το Τάλλιν και το Τάρτου και να πάρουμε μεγάλα μαθήματα από αυτόν τον μικρό σε μέγεθος αλλά μεγάλο σε ιδέες λαό, που πρωτοπορεί στην επιστήμη και στην καινοτομία και που μέσω αυτών καταφέρνει να επιτυγχάνει την ανάπτυξή του; Μήπως πρέπει να αντιληφθούμε πως ο μονόδρομος για την ανάπτυξη και στην Ελλάδα είναι μέσω της χρηματοδότησης της έρευνας, της προαγωγής των καινοτόμων ιδεών, στις οποίες οι Έλληνες δεν υστερούν και της διασύνδεσής τους με την επιχειρηματικότητα; Εγώ λέω σίγουρα ναι και το πιστεύω γιατί το είδα, αλλά ρωτήστε καλύτερα και τους Εσθονούς. Αυτοί κάτι θα ξέρουν να σας πουν περισσότερο.