Σύμφωνα με τον Βολταίρο «η αγυρτεία γεννήθηκε όταν ο πρώτος απατεώνας συνάντησε τον πρώτο ανόητο». Αν ζούσε σήμερα ο μεγάλος φιλόσοφος του Διαφωτισμού θα εκπλησσόταν με τη διείσδυση του τσαρλατανισμού σε πολλά πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας και θα διόρθωνε τη ρήση του, γιατί δεν μιλάμε τόσο για τη συνάντηση της αγυρτείας με την ανθρώπινη ανοησία, όσο για την αντιπαράθεση της αγυρτείας με τη γνώση. Μπορούμε να γίνουμε όλοι εύπιστοι όταν περιπλανηθούμε σε περίεργα ή ξένα για εμάς πεδία ή όταν είμαστε συναισθηματικά ευάλωτοι. Για αυτό η γνώση, η ψυχραιμία και ο ορθολογισμός, παρά η νοημοσύνη αυτή καθεαυτήν, είναι το καλύτερο αντίδοτο στην ευπιστία. Ο απατεώνας που υποστηρίζει την άποψή του χρησιμοποιώντας ως βασικό τρόπο πειθούς την επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, μπορεί να γοητεύσει τους ευφυείς τόσο εύκολα, όσο εύκολα μπορεί να ξεγελάσει τους αναλφάβητους. Αυτό ακριβώς συνέβη με τον 47χρονο ψευτογιατρό, ο οποίος, σύμφωνα με μαρτυρίες των θυμάτων του, ήταν πολύ πειστικός, γοητευτικός στον λόγο και πολύ χειριστικός.

Στο πρόσωπο του ψευτογιατρού η ψευδοεπιστημοσύνη βρήκε ακόμη έναν εκφραστή, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά πως οι ψευδοεπιστήμονες και η ψευδοεπιστήμη γενικότερα έχουν εισβάλει για τα καλά στη ζωή μας, δυστυχώς με τον ίδιο τρόπο που έχει εισβάλει και η επιστήμη, με τη διαφορά ότι οι πρώτοι είναι άκρως επικίνδυνοι.

Ίαση με βότανα και μαντζούνια…

Οι ψευδοεπιστήμονες βρίσκουν γόνιμο έδαφος δράσης σε πολλά επιστημονικά πεδία, με πρώτο το ιατρικό (RationalWiki). Η ψευδο-ιατρική αποτελεί ίσως την πιο παλιά, την πιο δημοφιλή και την πιο ζημιογόνο μορφή ψευδοεπιστήμης, προκαλώντας τεράστια ζημιά τόσο στην υγεία και τη ζωή των θυμάτων της, όσο και στην οικονομία. Η συνήθης έκφρασή της είναι η ψευδοεπιστήμη των συσχετίσεων επιστημονικών ανακαλύψεων (βιταμίνες, πρωτεΐνες, ιχνοστοιχεία, κ.ά.) με γενικότερες έννοιες, όπως αντιγήρανση, ευεξία, δύναμη, κ.ά., και ο «κομπογιαννιτισμός», δηλαδή η προώθηση «εναλλακτικών» θεραπειών σε άτομα με ελαφρές παθήσεις και – σταδιακά – με πιο βαριές. O πιο κλασικός γλωσσικός «κράχτης» είναι η καταχρηστική και ανορθόδοξη χρήση του όρου «ολιστικός», ένας όρος που προτάθηκε από τον Νοτιοαφρικανό Γιαν Σμουτς την εποχή που υποστήριζε τον φυλετικό διαχωρισμό των Λευκών και των Μαύρων της χώρας του, για να δικαιολογήσει την καταπίεση του ατόμου, του μέρους, χάριν της κοινωνίας, του όλου (Yapijakis,2019) H ψευδο-ιατρική εκμεταλλεύεται τις αρνητικές εμπειρίες ατόμων που ακολούθησαν συμβατικές θεραπευτικές αγωγές, προκαλώντας την άρνηση κάποιων ασθενών να υποβληθούν σε ενδεδειγμένες ιατρικές θεραπείες για σοβαρές παθήσεις, όπως είναι ο καρκίνος. Στην Ιατρική η ψευδοεπιστήμη συναντάται με δύο μορφές. Η πρώτη προωθεί με εμμονικό τρόπο την υπερφυσική, πνευματιστική και παραφυσική ίαση και την πεποίθηση ότι «η Πίστη σώζει». Η ψευδοεπιστημονική ιδέα ότι όλες οι σοβαρές παθήσεις μπορούν να γιατρευτούν με υπερφυσικά μέσα έχει οδηγήσει στο θάνατο αρκετούς ασθενείς, που θα μπορούσαν εύκολα να σωθούν με τα συμβατικά και ενδεδειγμένα ιατρικά μέσα. Η δεύτερη μορφή της ιατρικής ψευδοεπιστήμης δεν χρησιμοποιεί μεταφυσικά επιχειρήματα, αλλά βασίζεται σε ψευδοεπιστήμη που είναι ενδεδυμένη με επιστημονικό μανδύα, η οποία είτε έχει αδύναμη επιστημονική τεκμηρίωση, είτε έχει ήδη καταρριφθεί επιστημονικά, όπως π.χ. η χρήση φυτικών συμπληρωμάτων για ίαση, ή η θεραπεία του καρκίνου μόνο με τη διατροφή.

Η «επιστημοσύνη» της ψευδοπιστήμης

Η λέξη “ψευδο” σημαίνει ψεύτικο. Ο πιο σίγουρος τρόπος για να εντοπίσει κάποιος κάτι ψεύτικο είναι να γνωρίζει όσο το δυνατόν περισσότερα για το αληθινό, εν προκειμένω για την ίδια την Επιστήμη. Η γνώση της Επιστήμης δεν σημαίνει απλά γνώση επιστημονικών γεγονότων (όπως η απόσταση της Γης από τον Ήλιο ή η διάκριση μεταξύ θηλαστικών και ερπετών, κ.λπ.), σημαίνει την κατανόηση της φύσης της Επιστήμης, δηλαδή την επιστημονική μεθοδολογία, τα κριτήρια τεκμηρίωσης, τον σχεδιασμό πειραμάτων, την διατύπωση ερευνητικών υποθέσεων, κ.ά.). Υπάρχουν κάποια γενικά χαρακτηριστικά της «επιστημοσύνης» της ψευδοεπιστήμης, όπως ενδεικτικά (Coker 2001):

1. Η ασάφεια, η υπερβολή και η αμφισημία στους ισχυρισμούς και στους όρους, η λανθασμένη χρήση της επιστημονικής ορολογίας και η αδυναμία εξήγησης.
2. Οι ψευδοεπιστήμονες δείχνουν απροθυμία να μοιραστούν τα στοιχεία που διαθέτουν με άλλους επιστήμονες.
3. Οι ψευδοεπιστημονικές ιστορίες δεν μπορούν να ελεγχθούν, γιατί είναι τόσο θολές, αόριστες και προσαρμόσιμες σε οτιδήποτε που μπορεί να ταιριάξει και να «κολλήσει» με αυτές, π.χ. το εννεάγραμμα, η ιριδολογία, οι New Age ψυχοθεραπείες κ.ά
4. Οι ψευδοεπιστήμονες επικαλούνται θεωρίες συνωμοσίας για να δικαιολογήσουν την έλλειψη στοιχείων επαλήθευσης ή την ύπαρξη στοιχείων που καταρρίπτουν τη θεωρία.
5. Η πεποίθηση ότι «το πρόβλημα έχει επιλυθεί και δεν σηκώνει επαλήθευση» αποτελεί και το υπόβαθρο για το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό της ψευδοεπιστήμης.
6. Μια συνήθης παγίδα της ψευδοεπιστήμης είναι η αληθοφάνεια, καθώς υπάρχει συνήθως ένα μικρό στοιχείο που είναι αληθινό, με αποτέλεσμα να δημιουργείται η εντύπωση ότι όλη η θεωρία είναι αληθινή και γνήσια. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και η υπεραπλούστευση, με αποτέλεσμα το ψέμα που προωθείται να είναι και εύπεπτο.
7. Η ψευδοεπιστήμη σπάνια προβαίνει σε νέες «ανακαλύψεις». Ωστόσο παρατηρείται «μετακίνηση του στόχου» και της μεθοδολογίας. Οι ψευδοεπιστήμονες αλλάζουν, ανανεώνουν και αναπροσαρμόζουν τους ισχυρισμούς και τις ιδέες τους με υπερβολική προθυμία. «Νέες» υποθέσεις και θεωρίες συμπληρώνουν τις ήδη υπάρχουσες και, κυρίως, ανοίγουν «νέους» δρόμους προς διερεύνηση.
8. Οι ψευδοεπιστήμονες επινοούν το δικό τους λεξιλόγιο με όρους που δεν υπάρχουν, αναγκάζοντας τους αποδέκτες να τους ερμηνεύουν σύμφωνα με τις προκαταλήψεις τους (τέτοια παραδείγματα είναι η «ψυχοτρονική» και ο «ψιονικός πόλεμος») ή χρησιμοποιούν επιλεκτικά ανεκδοτολογικά πειστήρια (μεταφυσικά), τη διαίσθηση και κάποια παραδείγματα που τις επιβεβαιώνουν π.χ. μετωποσκοπία, προσωπολογία και φυσιογνωμική.
9. Συνήθης είναι η χρήση συναισθηματικών ή υπερβολικών εκφράσεων για τη δημιουργία «εντυπώσεων» και την προσέλκυση του ενδιαφέροντος, αλλά και ενίοτε η «εργαλειοποίηση» των ΜΜΕ από τους ψευδοεπιστήμονες για να προωθήσουν τα ψεύδη τους.
10. Οι ψευδοεπιστήμονες καταφεύγουν σε αρχαίες λατρείες ή συνήθειες, ακόμη και σε μαγείες, για να τεκμηριώσουν τις ανεξήγητες «επιστημονικές» συσχετίσεις τους. Γενικά, η ψευδοεπιστήμη βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αναχρονιστική σκέψη. Όσο πιο παλιά είναι μια ιδέα, τόσο πιο ελκυστική είναι η ψευδοεπιστήμη – η σοφία των αρχαίων!
11. Συχνά οι ψευδοεπιστήμονες παρουσιάζουν δόκιμα άρθρα από εργασίες στον σχετικό τομέα ως «αποδείξεις» ότι οι ισχυρισμοί τους είναι αληθείς ακόμα και όταν υπάρχει μετέπειτα έρευνα που καταρρίπτει την αρχική.
12. Η υποκειμενική επικύρωση αποτελεί και τον θεμέλιο λίθο της λαϊκής υποστήριξης της ψευδοεπιστήμης (π.χ. κάποιος ισχυρίζεται ότι τοποθετώντας το κρεβάτι με προσανατολισμό προς την Ανατολή σταματάει η ημικρανία…).
13. Η ψευδοεπιστήμη βασίζεται στην προώθηση ιδεών οι οποίες είναι μη διαψεύσιμες, ενώ αντίθετα οι επιστημονικές θεωρίες είναι διαψεύσιμες.
14. Η ψευδοεπιστήμονες δημιουργούν σκόπιμα μυστήριο εκεί που δεν υπάρχει, παραλείποντας έτσι κρίσιμες πληροφορίες και σημαντικές λεπτομέρειες.
15. Προσπαθούν να πείσουν με ρητορική, με προπαγάνδα και με παραπλανητική παρουσίαση γεγονότων παρά με έγκυρα αποδεικτικά στοιχεία, τα οποία πιθανώς δεν υπάρχουν, ή με απλοϊκές συσχετίσεις, εν αντιθέσει με τους απαιτητικούς συλλογισμούς της επιστήμης, που απαιτούν κόπο.
16. Η ψευδοεπιστήμη μπορεί επίσης να αποτελέσει υπόβαθρο θρησκευτικών και πολιτικών ιδεολογιών.
17. Στην επιστήμη δεν υπάρχουν οικονομικά διακυβεύματα και αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα σχετικά με την έκβαση μιας επιστημονικής μελέτης. Αντίθετα, οι ψευδοεπιστήμονες κερδίζουν τα προς το ζην από την ψευδοεπιστημονική τους δραστηριότητα.

Στον αντίποδα η επιστημονική γνώση: α) βασίζεται στην εμπειρική παρατήρηση και στο πείραμα και όχι σε κάποια αυθεντία ή ιερό κείμενο, β) εξηγεί ένα εύρος εμπειρικών φαινομένων, γ) μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά κατά τρόπο που να έχει νόημα και που συνήθως περιλαμβάνει τον έλεγχο προβλέψεων που εξάγονται από τη θεωρία, δ) επαληθεύεται με εμπειρικά πειράματα ή με την ανακάλυψη καινούργιων δεδομένων, ε) μπορεί να ελεγχθεί από οποιονδήποτε, ανεξαρτήτως προσωπικών θρησκευτικών ή μεταφυσικών πεποιθήσεων, στ) είναι δυναμική και γόνιμη και οδηγεί τους ερευνητές σε καινούργια γνώση και κατανόηση του φυσικού κόσμου, ζ) προσεγγίζεται με σκεπτικισμό παρά με ευπιστία και η) δεν προτάσσεται με δογματισμό και δεν διεκδικεί το αλάθητο.

“Quackery”: ψευδο-ιατρική και κομπογιαννιτισμός

Ο αγγλικός όρος για την ψευδο-ιατρική και τον κομπογιαννιτισμό είναι “Quackery” και είναι συνώνυμος με την απάτη και την επιθετική προώθηση δόλιων ιατρικών πρακτικών. Ένας αγύρτης (“quack”) περιγράφεται ως «δόλιο άτομο που αντιποιείται το λειτούργημα του γιατρού, χωρίς να διαθέτει ιατρικές γνώσεις ή διαπιστευτήρια». Ο όρος quack αποτελεί σύντμηση του αρχαϊκού όρου quacksalver, από το ολλανδικό kwakzalver (“hawker of salve”) και στον Μεσαίωνα σήμαινε το άτομο που θεράπευε στο σπίτι χρησιμοποιώντας ψευδείς θεραπείες. Ο αμερικανός παιδίατρος Paul Offit προτείνει τέσσερις τρόπους μέσω των οποίων η εναλλακτική ιατρική μετατρέπεται σε αγυρτεία (quackery): α) καταργώντας αποτελεσματικές συμβατικές θεραπείες, β) προωθώντας δυνητικά επιβλαβείς θεραπείες χωρίς επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση, γ) αποστραγγίζοντας τους τραπεζικούς λογαριασμούς των ασθενών και δ) προωθώντας έναν μυστηριακό τρόπο σκέψης. Με τη σειρά του ο αμερικανός ψυχίατρος Stephen Barrett ορίζει το quackery ως την «προώθηση ψευδο-ιατρικών μεθόδων που στερούνται επιστημονικής μεθοδολογίας και λογικής». Ο ίδιος το 1997 ίδρυσε το Quackwatch, το οποίο είναι ένα δίκτυο ιστοτόπων που επικεντρώνονται σε απάτες, μύθους, παραπλανητική και κακή πληροφόρηση για την υγεία, παρέχοντας πληροφορίες σχετικά με την αγυρτεία που είναι δύσκολο ή αδύνατο να βρεθούν αλλού. Το δίκτυο επικεντρώνεται στη διερεύνηση αμφισβητήσιμων ισχυρισμών, στην απάντηση ερωτήσεων σχετικά με αμφίβολα προϊόντα και υπηρεσίες, στην παροχή συμβουλών σε θύματα ψευτογιατρών, στον διαμοιρασμό αξιόπιστων δημοσιεύσεων, στην αποδόμηση ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών, στην αναφορά παράνομου μάρκετινγκ, στη βελτίωση της ποιότητας των πληροφοριών για την υγεία στο Διαδίκτυο και στην επίθεση σε παραπλανητικές ιντερνετικές διαφημίσεις. Ο ίδιος δίνει μερικές συμβουλές για το πώς να αναγνωρίζουμε έναν ψευτογιατρό, οι οποίες βασίζονται σε «διαμάντια» που έχει κατά καιρούς «αλιεύσει» από διάφορα θύματα.

Οι ψευτογιατροί:

1. Ισχυρίζονται ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν το κακό στη «ρίζα» του, να εντοπίσουν και να θεραπεύσουν οποιαδήποτε υποκείμενο πρόβλημα.

2. Υπόσχονται γρήγορα, δραματικά και θαυμαστά αποτελέσματα.

3. Χρησιμοποιούν μαρτυρίες για να υποστηρίξουν τους ισχυρισμούς τους. Όλοι τείνουμε να πιστεύουμε τις προσωπικές εμπειρίες, αλλά ο διαχωρισμός αιτίας και αποτελέσματος μπορεί να είναι δύσκολος. Δείξτε δυσπιστία εάν ακούσετε ότι το προϊόν Χ θεραπεύει τον καρκίνο, την αρθρίτιδα ή οτιδήποτε άλλο.

4. Εμφανίζουν διαπιστευτήρια και περγαμηνές σε διαφορετικές γλώσσες που δεν αναγνωρίζονται από κανέναν επίσημο φορέα.

5. Διαγιγνώσκουν τις ίδιες αγαπημένες τους ασθένειες σχεδόν σε όλους τους ασθενείς τους.

6. Ισχυρίζονται ότι αμφισβητούνται και υφίστανται διωγμό ή πόλεμο από συναδέλφους τους γιατρούς επειδή πρωτοπορούν. Μέσω της συνωμοσιολογίας προσπαθούν να κερδίσουν την συμπάθεια παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως «αουτσάιντερ».

7. Ισχυρίζονται ότι έχουν γυρίσει ολόκληρο τον κόσμο για να καταλήξουν σε ό,τι λειτουργεί καλύτερα για τον άνθρωπο.

8. Συμβουλεύουν τα θύματά τους να διακόψουν την επαφή με τον γιατρό τους ενθαρρύνοντάς τα να γίνουν οι πρεσβευτές τους, απαιτώντας παράλληλα απόλυτη εχεμύθεια.

Η αήθης εκμετάλλευση του “no choice”…

Ένας απελπισμένος ασθενής σε προχωρημένο στάδιο μιας νόσου αποτελεί ένα εύκολο θύμα επίδοξων χειραγωγών. Η ευπιστία που δείχνουν γενικά οι άνθρωποι σε ψευδοεπιστημονικούς ισχυρισμούς που διαδίδονται ευρέως και μέσα από τα ΜΜΕ, με μια ψυχολογική προσέγγιση, εξηγείται ως η ανάγκη να κατανοήσουν, να εκλογικεύσουν και να νοηματοδοτήσουν ό,τι συμβαίνει γύρω τους, προκειμένου να βρουν λύση στα προβλήματά τους ή να αισθανθούν καλύτερα. Και εκεί είναι η παγίδα. Ωστόσο, υπάρχει τρόπος να «ξεσκεπαστεί» ένας ψευτογιατρός:

1. Έλεγχος των διαπιστευτηρίων του. Οι τίτλοι από ξένα πανεπιστήμια είναι ένα κοινό στοιχείο μεταξύ των απατεώνων. Όλοι πιστεύουν ότι κάποιος, κάπου, έχει ελέγξει και έχει επαληθεύσει τα διαπιστευτήρια ενός τέτοιου ατόμου, αλλά μερικές φορές αυτό δεν έχει γίνει ή χρειάζεται πολύς χρόνος για να γίνει. Για αυτό ρωτήστε τον γιατρό σας ευθέως, ζητήστε ακόμη και την άδεια άσκησης επαγγέλματός του ή απευθυνθείτε στους ιατρικούς συλλόγους. Στις ΗΠΑ και στη Μ. Βρετανία οι βάσεις δεδομένων των γιατρών είναι ανοικτές για το κοινό. Μπορείτε επίσης να απευθυνθείτε για επαλήθευση στο ίδιο το εκπαιδευτικό ίδρυμα από το οποίο προέρχονται οι τίτλοι σπουδών, με την προϋπόθεση ότι υπάρχει. Τακτική των ψευτογιατρών είναι να αραδιάζουν μια σειρά από τίτλους ή ειδικότητες που μπορεί να μην υπάρχουν.

2. Αναζήτηση συστάσεων και μαρτυριών από φίλους και συγγενείς σχετικά με τον γιατρό, αν υπάρχουν. Σε καμία περίπτωση μην εμπιστεύεστε τον Dr. Google.

3. Μελέτη της συμπεριφοράς του. Δείτε αν διαθέτει επαρκή γνώση, αν είναι πειστικός, αν ακούει τις ανησυχίες σας ή προσπαθεί να σας επιβάλει την άποψή του με τρόπο που σας τρομοκρατεί, αν μιλά για αθέμιτες ιατρικές πρακτικές και προτείνει αδικαιολόγητες εξετάσεις, αν ενοχλείται όταν αμφισβητείτε την κρίση του ή αν ας προτείνει ξεπερασμένες θεραπείες και αρνείται να δοκιμάσει νέες, βελτιωμένες τεχνικές παρά τα στοιχεία που υποστηρίζουν την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους. Ζητήστε του να σας φέρει σε επαφή με άλλους ασθενείς για να δείτε την αντίδρασή του.

4. Αντιμετώπιση με καχυποψία. Οι σοβαροί γιατροί δεν δίνουν υποσχέσεις. Εάν ένας γιατρός υπόσχεται άμεση ή θαυματουργή θεραπεία με συγκεκριμένα σκευάσματα χωρίς να κάνει προηγουμένως εξετάσεις, πιθανότατα είναι ψευτογιατρός. Επίσης εάν δεν εξηγήσει πώς λειτουργούν τα φάρμακα που προτείνει ή δεν ενημερώσει για πιθανές παρενέργειες, είναι ύποπτος.

5. Ένας γιατρός δεν θα προσπαθήσει ποτέ να πουλήσει φάρμακο ή θεραπεία, αντίθετα θα αργήσει προκειμένου να προτείνει την κατάλληλη. Επίσης δεν θα σας πει να διακόψετε τη θεραπεία σας για να πάρετε βότανα και μαντζούνια και δεν αρνείται τη συνταγογράφηση.

6. Έλεγχος για ύπαρξη ιστοσελίδας, διεύθυνσης ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα και παρακολούθησή του. Αν δεν αφήνει ηλεκτρονικά «ίχνη» μπορεί να είναι ύποπτος.

7. Οι σοβαροί γιατροί δεν δέχονται ποτέ ασθενείς σε απομονωμένους χώρους, σπίτια, επαύλεις, κλπ, έστω και αν δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό

8. Σημασία σε λάθη ή σε αφύσικη συμπεριφορά. Ένα μοτίβο αδράνειας, επικοινωνιακών προβλημάτων και λαθών, όπως η μη επιστροφή τηλεφωνικών κλήσεων, η παραγγελία λανθασμένων εξετάσεων ή η παράλειψη ενημέρωσης των αρχείων του ασθενούς, αυξάνουν την πιθανότητα να πρόκειται για έναν ψευτογιατρό

9. Οι ψευτογιατροί έχουν εύλογες δικαιολογίες για τις θεραπευτικές τους αποτυχίες με κύρια την «θεραπευτική κρίση». Αρχικά ισχυρίζονται ότι η θεραπεία προκάλεσε βελτίωση στον ασθενή, ενώ αργότερα ότι χωρίς τη θεραπεία τα συμπτώματα του ασθενούς θα είχαν επιδεινωθεί. Στη τρίτη φάση (όταν επιδεινώνονται) λέει στον ασθενή του ότι βιώνει μια θεραπευτική κρίση, η οποία είναι κάτι παραπάνω από ένα τέχνασμα για να συνεχίσει να τον απομυζεί οικονομικά.

10. Εμπιστοσύνη στο ένστικτο και στην κρίση σας. Εάν κάτι δεν σας «κολλάει» και υποπτεύεστε ότι ο γιατρός σας είναι “fake” ή ακατάλληλος για να σας θεραπεύσει ή προσπαθεί να επωφεληθεί από σας, απευθυνθείτε αλλού για να λάβετε μια δεύτερη γνώμη ή αναθέστε σε κάποιον άλλο να κάνει μια έρευνα για αυτόν (π.χ. σε έναν δικηγόρο) ή, γιατί όχι, καταγγείλτε τον στις Αρχές ως απατεώνα.in.gr

ΠΗΓΕΣ

RationalWiki

https://quackwatch.org/

Βικιπαιδεία

https://www.ellinikahoaxes.gr/

Coker, R. (2001). Distinguishing science and pseudoscience. Quackwatch Home Page.

http://www.eleto.gr/download/Conferences/12th%20Conference/Papers-and-speakers/12th_001a_YapijakisChristos_OmilitisEnarktirias_V04.pdf

http://skepdic.gr/Entries/Psi/pseudoc.htm

Picture credits: Wikimedia commons