"Πώς ήρθε η γιαγιά μου στη Κυψέλη (το 1935, από την Ανατολική Ρωμυλία]) δεν ξέρω, αλλά φαντάζομαι τότε η Κυψέλη ήταν κάτι το μακρινό και οι τιμές ήταν πολύ καλές (…) πρώτα απ’ όλα είχε κήπους γύρω-γύρω(...). Βλέπαμε την θάλασσα,(...) βλέπαμε το Φάληρο, την Ακρόπολη, όλα, ε, τους φάνηκε σαν κάτι εξοχικό, σχετικά κοντά στην Αθήνα και οικονομικό. " (Α.Π.)

"Και βλέπω βγάζει το τεφτέρι (στο mini market της γειτονιάς) και τα γράφει. Και έμεινα με το στόμα ανοιχτό γιατί πριν, όταν ήρθα κι εγώ απ’ την Ρουμανία (το 1947), ήταν ένας, εδώ, Ιωάννου Δροσοπούλου, ένας μπακάλης, κι αυτός, γράψ'-το-μου ήτανε και μου έκανε εντύπωση. Λέω, "Κοίτα πώς γυρίσαμε στα παλιά!"
(Α.Λ.)

(…) τίποτα δεν μ’ ενοχλεί σαν μέρος, σαν γειτονιά, μόνο που υπάρχουν πάρα πολλοί ξένοι … και αυτό πειράζει μόνο τους έλληνες, εμένα σαν ξένο (από την Αίγυπτο) βέβαια δεν με πειράζει καθόλου. (…)
(Μ., 45 ετών)

Συλλογή μνήμης…

Πόσες φορές δεν ακούσαμε τη φράση: "..έχει καταγραφεί έντονα στη μνήμη μου.." και πόσες φορές δεν τεντώσαμε τα αυτιά μας για να ακούσουμε μαρτυρίες μνήμης του παρελθόντος από ανθρώπους που έζησαν γεγονότα και καταστάσεις. Πάντα ένα φλας μπακ που αφορά γεγονότα και πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης πραγματικότητας και αποτελούν ζωντανό κομμάτι της ιστορίας συνεπαίρνει τον αποδέκτη. Για τους εθελοντές όμως της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας , η συλλογή μνήμης είναι μια διαφορετική ανθρώπινη προσέγγιση στην πάντα ριψοκίνδυνη και απαιτητική διαδικασία που εμπεριέχει η δημιουργία του ιστορικού προφορικού ντοκουμέντου, προσφέροντας έτσι ένα πολύπλευρο πορτρέτο της Ιστορίας. Βασικό μέλημα τους είναι η ανάκληση της προσωπικής μνήμης και η διερεύνηση του σημαντικού ρόλου της στην εξερεύνηση και κατανόηση του παρελθόντος, άρα και του παρόντος. " Δεν μπορούμε να αναλύσουμε τη μαρτυρία χωρίς να αναλύσουμε τη μνήμη. Η μνήμη, κατεξοχήν πολυεπιστημονικό πεδίο, αποτελεί αντικείμενο μελέτης για ποικίλους επιστημονικούς κλάδους αλλά και πεδίο μελέτης ενός αυτόνομου επιστημονικού κλάδου, των σπουδών της μνήμης", σημειώνει η Ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη, η οποία εδώ και τριάντα χρόνια ασχολείται με την Προφορική Ιστορία, αλλά τα τελευταία έξι, εθελοντικά παροτρύνει απλούς ανθρώπους να μοιραστούν αναμνήσεις και εμπειρίες και να επανασυνδεθούν με δικά τους κομμάτια που έχουν θάψει στο παρελθόν. Η ίδια και η ομάδα των εθελοντών, με μοναδικό εξοπλισμό ένα δημοσιογραφικό κασετοφωνάκι ή μια βιντεοκάμερα, προσπαθούν να φέρουν στο ιστορικό προσκήνιο στους «αφανείς» ανθρώπους, εκείνες τις κοινωνικές κατηγορίες οι οποίες δεν κρατούν αρχεία και δεν έχουν πρόσβαση στην εξουσία. "Εάν η Ιστορία γραφόταν μόνο με βάση τα αρχεία, όπως πρεσβεύουν οι «καθαρόαιμοι» ιστορικοί, η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων θα έμενε απέξω", αναφέρει η Ιστορικός.) Η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας δημιουργήθηκε το 2009, στα Χανιά, στα πλαίσια ενός επιμορφωτικού προγράμματος που σχεδιάστηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο σε συνεργασία με τη Νομαρχία Χανίων με στόχο την εξοικείωση εθελοντών με τη μεθοδολογία της Προφορικής Ιστορίας και την ίδρυση ενός Μουσείου Προφορικής Ιστορίας. Το πρόγραμμα αποσκοπούσε στη συλλογή προφορικών μαρτυριών με τις εξής θεματικές: Δεκαετία '40, Εκπαίδευση, Εργασία – Επαγγέλματα, Οικογένεια και Φύλο, Πολυπολιτισμικότητα – Μετακινήσεις – Μετανάστευση. Αυτή ήταν και η αρχή. Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας άρχισαν να αναπτύσσονται με ραγδαίους ρυθμούς στη διάρκεια της πολυεπίπεδης κρίσης που διέρχεται η χώρα μας. Συγκροτήθηκαν στα πλαίσια μια τοπικής κοινωνίας και τα μέλη τους, εθελοντικά, μετά από μία ταχύρυθμη εκπαίδευση, άρχισαν να συλλέγουν προφορικές μαρτυρίες, σύμφωνα με τις διεθνείς προδιαγραφές. ) " Θεωρώ πως όλα οφείλονται στη συγκυρία. Η βίαιη μετατροπή της κοινωνίας μέσα από τα μέτρα λιτότητας, άλλαξε το πλαίσιο αναφοράς των ανθρώπων και μετασχημάτισε την ταυτότητά τους. Αυτό μοιραία οδήγησε σε μια ανακατασκευή του αφηγήματος του παρελθόντος. Με άλλα λόγια δεν μπορείς να οραματιστείς ένα καλύτερο μέλλον αν δεν φτιάξεις ένα καλύτερο αφήγημα για το παρελθόν. Αυτό που έχει ανάγκη η κοινωνία είναι να δει το παρελθόν της πολύ καθαρά. Οι άνθρωποι φτιάχνουν τη ζωή τους με βάση μνημονικούς τόπους, κουβαλούν την ιστορία τους. Και αυτό που κάνουμε είναι ένα καθαρά πολιτικό γεγονός", συμπληρώνει η Τασούλα Βερβενιώτη.

Αναζητώντας αφηγήματα του παρελθόντος…

Στην Ελλάδα η Προφορική Ιστορία χρησιμοποιήθηκε κυρίως για τη μελέτη της δεκαετίας του 1940 και του Eλληνικού Eμφυλίου ειδικότερα, λόγω έλλειψης πρόσβασης των ιστορικών στα αρχεία. Η χρήση της έγινε ατομικά, διάσπαρτα, για τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης έρευνας και ποτέ δεν δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα συλλογής μαρτυριών, όπως είχε γίνει για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η αιτία πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι ένας Eμφύλιος Πόλεμος αποτελεί ένα τραυματικό γεγονός που δύσκολα εντάσσεται στο εθνικό ηγεμονικό αφήγημα. Παρά τις προσπάθειες που έγιναν κατά καιρούς για την ανάπτυξη της Προφορικής Ιστορίας ,δεν σημειώθηκε κάτι ιδιαίτερα σημαντικό εκτός από την ίδρυση μιας Ομάδας Προφορικής Ιστορίας, το 1999 από το ΕΚΚΕ, που οργάνωσε και ένα συνέδριο. Μέχρι που ήρθε το 2009 και οι εθελοντές της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας από εκεί και μετά έδρασαν δυναμικά σε πολλές γωνιές της Αθήνας, αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας. Το 2011, στο «δύστροπο» 6ο Διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων, στη Κυψέλη, στο πλαίσιο κινήσεων κατοίκων που δημιουργούνται ως απάντηση στις δυσκολίες που συναντούν στην καθημερινότητά τους (είναι η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Αθήνας και με το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών) ιδρύθηκε η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης (ΟΠΙΚ). Αρχικά είκοσι εθελοντές επιμορφώθηκαν στα πλαίσια ενός 18ωρου σεμιναρίου και δούλεψαν πάνω σε τρεις θεματικές ενότητες: Δεκαετία 1940, Καθημερινή Ζωή και Μετανάστευση. Το Μάιο 2012 ξεκίνησε η ομάδα της Ικαρίας, με πρωτοβουλία ενός Ικαριώτη που μένει στην Κυψέλη και η γυναίκα του είναι μέλος της ΟΠΙΚ, ενώ δημιουργήθηκε και μια ομάδα εθελοντών προφορικής ιστορίας στο Βόλο, η δράση της οποία οδήγησε στην Ίδρυση Εταιρείας Προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα, με έδρα το Βόλο. Ένα χρόνο αργότερα, το 2013 ακολούθησε η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κολωνακίου (ΟΠΙΚΟ), η οποία δημιουργήθηκε από την Κίνηση Πολιτών Κολωνακίου με ενήλικες εθελοντές περισσότερες γυναίκες, με πανεπιστημιακή μόρφωση. Ακολούθησε η Καισαριανή με μια ομάδα προφορικής ιστορίας στο πλαίσιο του Κέντρου Μικρασιατικού Πολιτισμού Καισαριανής (ΚΕΜΙΠΟ), αλλά και ο Πειραιάς με την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του Ζαννείου Πρότυπου Πειραματικού Λυκείου Πειραιά, η οποία πραγματοποίησε κατά το σχολικό έτος 2013-2014 ένα πρότζεκτ συγκέντρωσης προφορικών μαρτυριών σε συνεργασία με τους μαθητές. Το καλοκαίρι του 2014 δημιουργήθηκε και στην Αλεξανδρούπολη μια ομάδα προφορικής ιστορίας , η οποία συνεργάζεται με το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης της ίδιας πόλης και έπεται συνέχεια. "Είναι πολύ μεγάλο το ενδιαφέρον για την δημιουργία Ομάδων, όχι μόνο από τους εθελοντές, αλλά και από τους θεσμούς. Πρόσφατα ο δήμος Χαλανδρίου εξέφρασε την επιθυμία να δημιουργήσει ένα Μουσείο Μνήμης", συμπληρώνει η ιστορικός.

Οργανώνοντας την αφήγηση ζωής…

Αν θεωρήσει κάποιος ότι η προσέγγιση των αφηγητών από τους εθελοντές είναι μια εύκολη και απλή διαδικασία, κάνει λάθος. Στηρίζεται σε μια μεθοδολογία που περιλαμβάνει αρκετά στάδια εκπαίδευσης. Ο βασικός άξονας είναι η επιλογή των πληροφορητών δηλαδή των ανθρώπων που θα μιλήσουν για τα βιώματά τους και βασικό κριτήριο είναι να έχουν ζήσει τα γεγονότα που ενδιαφέρουν την έρευνα της ομάδας από πρώτο χέρι, να είναι πρόθυμοι να καταθέσουν τη μαρτυρία τους, να έχουν καλή μνήμη και να είναι καλοί αφηγητές. Από εκεί και πέρα είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί και η δυνατόν πλουσιότερη «πολυφωνία» των μαρτυριών: να αντιπροσωπεύονται διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, άντρες και γυναίκες, ντόπιοι και μετανάστες, πλούσιοι και φτωχοί, διανοούμενοι και αγράμματοι, δεξιοί και αριστεροί, όπως και όλες οι ενδιάμεσες κατηγορίες. Όσο και αν ακούγεται περίεργο πολλοί από τους αφηγητές βρίσκονται μέσα στο προσωπικό περιβάλλον των εθελοντών και μπορούν να βρεθούν με τη κατάλληλη πληροφόρηση από στόμα σε στόμα. Στη συνέχεια η συνέντευξη οργανώνεται μέσω ενός ευέλικτου οδηγού, ο οποίος αναπροσαρμόζεται για τον κάθε πληροφορητή, αφαιρώντας και προσθέτοντας ερωτήσεις, αλλάζοντας τη σειρά τους, ή διατυπώνοντάς τις κάπως διαφορετικά. Ο αφηγητής υπογράφει ένα παραχωρητήριο αξιοποίησης και προβολής του υλικού (συμπεριλαμβανομένων και φωτογραφιών ή άλλων τεκμηρίων του προσωπικού τους αρχείου) για εκπαιδευτικούς, και εν γένει μη κερδοσκοπικούς, λόγους και κατόπιν μαγνητοφωνείται και, αν συμφωνεί, βιντεοσκοπείται από τον ίδιο τον συνεντευξιαστή. Μετά το πέρας της διαδικασίας ο αφηγητής παίρνει στα χέρια του ένα αντίγραφο της συνέντευξής του, ενώ ολόκληρο το υλικό εντάσσεται σε ένα φάκελο διεθνών προδιαγραφών και είναι ένα έτοιμο αρχείο που μπορεί να αξιοποιηθεί μελλοντικά. "Η Προφορική Ιστορία συνεχίζει πιο «σοφή» την καταγραφή της Ιστορίας μέσα από τις ιστορίες που αφηγούνται οι «απλοί» άνθρωποι. Οι ιστορίες τους ίσως δώσουν «άλλες» απαντήσεις όχι μόνο στο ποιος γράφει αλλά και ποιος δημιουργεί την Ιστορία.", εξηγεί η Τασούλα Βερβενιώτη Η Ομάδας Προφορικής Ιστορίας διοργανώνει μια διήμερη γιορτή Προφορικής Ιστορίας στις 23 και 24 Μαΐου στο Πνευματικό Κέντρο του δήμου Αθηναίων με τίτλο: " Η πόλη αφηγείται" για να φέρει κοντά της ανθρώπους είτε εθελοντές, είτε αφηγητές που θέλουν να παραδώσουν κάτι στις επόμενες γενιές και μας παροτρύνει όλους να περάσουμε μια βόλτα να τη γνωρίσουμε από κοντά.

Για περισσότερες πληροφορίες: https://sites.google.com/site/opikdomain/home http://www.epi.uth.gr/index.php?page=home